पोखरा, मंसिर ६ । सूचना प्रविधि (आईटी) आधुनिक युगको आवश्यकता हो। यसको विकास र विस्तारले समाज, शिक्षा, अर्थतन्त्र र सरकारलाई निकै प्रभाव पारेको छ। नेपालजस्तो विकासशील देशमा सूचना प्रविधिको विकासले आधुनिक जीवनशैलीलाई परिष्कृत गर्दै शिक्षामा नवीन सम्भावनाहरू ल्याएको छ। सूचना प्रविधि क्षेत्रमा दक्ष जनशक्ति तयार गर्न विभिन्न शैक्षिक संस्थाहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ, जसमा कम्प्युटर इन्स्टिच्युटहरू प्रमुख स्थानमा रहेका छन्। यस लेखमा, हामी नेपालको सूचना प्रविधिको विकास, कम्प्युटर शिक्षाको महत्त्व र योगदानको विश्लेषण गर्नेछौ । कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट मा दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट लाई उदाहरणको रुपमा प्रस्तुत गरेका छौ । किनकी दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा मान्यता प्राप्त (ISO 9001:2015 प्रमाणित), र Microsoft, Adobe, Certiport, र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूका नेपालको लागी एकमात्र राष्ट्रीय पार्टनर रहेको छ। जसले गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्दै देशको सूचना प्रविधि क्षेत्रमा नयाँ आयाम थपेको छ।
नेपालमा सूचना प्रविधिको विकास
नेपालमा सूचना प्रविधिको विकास तुलनात्मक रूपमा ढिलो भए पनि पछिल्लो दुई दशकमा यसले उल्लेखनीय फड्को मारेको छ। यस क्षेत्रमा भएका प्रमुख विकासहरू:
क) इन्टरनेटको पहुँच:
नेपालमा इन्टरनेटको शुरुवात २०५२ सालतिर भएको हो । २०६० को दशकमा मोबाइल सेवाको विस्तारसँगै इन्टरनेटको प्रयोग तीव्र गतिमा बढ्यो। अहिले ९० प्रतिशतभन्दा बढी जनसङ्ख्याले मोबाइल इन्टरनेट पहुँच प्राप्त गरेका छन्।
ख) ई-गभर्नेन्स र डिजिटल सेवाहरू:
नेपाल सरकारको ई-गभर्नेन्स पहलले नागरिक सेवा अनलाइनमार्फत् उपलब्ध गराउन थालेको छ । यसले सरकारी सेवा डिजिटल बनाउँदै छरितो र पारदर्शी बनाएको छ।
ग) आईटी पार्क र स्टार्टअप:
बनेपामा स्थापित आईटी पार्कले देशको सूचना प्रविधि क्षेत्रमा नयाँ उद्यमशीलता र स्टार्टअपहरूलाई प्रेरित गरेको छ । स्टार्टअप कम्पनीहरू, जस्तै क्लासिक टेक, मीक एभरेस्ट, दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट र क्युएफएक्स लगायतले सूचना प्रविधिको विकासलाई थप ऊर्जा प्रदान गरेका छन्।
घ) वैदेशिक रोजगारी र सूचना प्रविधि:
नेपालका युवाहरू वैदेशिक रोजगारीका लागि सूचना प्रविधिमा आधारित सीपहरू सिकेर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका परियोजनाहरूमा काम गरिरहेका छन् । यसले देशमा विदेशी मुद्रा भित्र्याउन मद्दत पुर्याएको छ ।
नेपालमा कम्प्युटर शिक्षाको अवस्था
कम्प्युटर शिक्षा सूचना प्रविधिको मेरुदण्ड हो। नेपालमा विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म कम्प्युटर शिक्षा लागू भए पनि यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन अझै चुनौतीपूर्ण छ।
क) विद्यालय स्तरमा कम्प्युटर शिक्षा:
सरकारी विद्यालयहरूमा कम्प्युटर शिक्षा औपचारिक रूपमा समावेश भए पनि पूर्वाधारको अभाव, प्रशिक्षित शिक्षकको कमी, र पाठ्यक्रमको अपर्याप्तताले प्रभावकारीता सीमित बनाएको छ। निजी विद्यालयहरूले भने तुलनात्मक रूपमा गुणस्तरीय कम्प्युटर शिक्षा प्रदान गरिरहेका छन्, तर पर्याप्त भने मान्न सकिदैन ।
ख) विश्वविद्यालय स्तरमा शिक्षा:
नेपालका त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय, र काठमाडौं विश्वविद्यालयले सूचना प्रविधिमा आधारित पाठ्यक्रमहरू सञ्चालन गरेका छन् । तथापि, विद्यार्थीहरूलाई व्यवहारिक सीप प्रदान गर्नका लागि पर्याप्त स्रोत र प्रयोगशालाको अभाव छ ।
ग) तालिम संस्थाहरूको योगदान:
विद्यालय र विश्वविद्यालयको अभाव पूर्ति गर्न कम्प्युटर तालिम संस्थाहरूले ठूलो योगदान पुर्याएका छन् । यी संस्थाहरूले व्यावसायिक पाठ्यक्रमहरू सञ्चालन गरी सूचना प्रविधिमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गरिरहेका छन् ।
कम्प्युटर इन्स्टिच्युटहरूको भूमिका
कम्प्युटर इन्स्टिच्युटहरूले व्यक्तिलाई रोजगार योग्य बनाउने सीपहरू प्रदान गरेर सूचना प्रविधि क्षेत्रको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन्।
क) व्यावसायिक तालिम कार्यक्रम:
कम्प्युटर इन्स्टिच्युटहरूले सीपमूलक तालिम कार्यक्रमहरू जस्तै वेब डिजाइन, ग्राफिक डिजाइन, प्रोग्रामिङ, साइबर सेक्युरिटी, र डाटा एनालिटिक्स जस्ता कोर्सहरू सञ्चालन गरेर आधुनिक प्रविधिमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गरिरहेका छन्।
ख) अन्तर्राष्ट्रिय प्रमाणपत्रहरू:
अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त कोर्सहरू (जस्तै Microsoft, Adobe, Certiport, आदि) प्रदान गर्नाले विद्यार्थीहरूलाई विश्वव्यापी मापदण्ड अनुसार प्रतिस्पर्धी बनाइएको छ । र यसमा पोखरामा मुख्य कार्यलय रहि देशभर पार्टनर कार्यलयहरु राखी यस्ता संस्थाहरुको राष्ट्रिय पार्टनर दिप आईटी एण्ड एजुकेशनल कन्सल्टेन्सी र दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युटले महत्वपुर्ण भुमिका निर्वाह गरेको छ ।
ग) रोजगारीको अवसर सिर्जना:
कम्प्युटर तालिम प्राप्त गरेका विद्यार्थीहरूले नेपालमै रोजगारी पाउनुका साथै वैदेशिक रोजगारीका लागि पनि दक्ष जनशक्तिको रूपमा आफूलाई स्थापित गरिरहेका छन्।
दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट, पोखरा: एक आदर्श उदाहरण
नेपालमा गुणस्तरीय कम्प्युटर शिक्षा प्रदान गर्ने अग्रणी संस्थाका रूपमा दिप आईटी एण्ड एजुकेशनल कन्सल्टेन्सी र दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट, पोखराले महत्वपूर्ण योगदान दिएको छ। यस संस्थाका विभिन्न पक्षहरू:
क) स्थापना र उद्देश्य:
दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युटको स्थापना व्यावसायिक सीप प्रदान गर्ने र नेपाली युवाहरूलाई सूचना प्रविधिमा दक्ष बनाउने उद्देश्यले भएको हो।
ख) विशेषताहरू:
- ISO 9001:2015 प्रमाणित:यसले संस्थाको व्यवस्थापन र शिक्षा प्रणालीको गुणस्तर प्रमाणित गर्छ।
- अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारीहरू:Microsoft, Adobe, Certiport आदि जस्ता विश्वस्तरीय संस्थाहरूको सहकार्यमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका पाठ्यक्रम सञ्चालन ।
- प्रविधि अनुकूल शिक्षा:संस्थाले डिजिटल प्रविधिमा आधारित शिक्षण पद्धति अपनाएको छ।
ग) सञ्चालन गरिने पाठ्यक्रमहरू:
दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युटले विभिन्न स्तर र क्षेत्रका लागि उपयोगी कोर्सहरू सञ्चालन गर्दछ, र प्रत्येक कोर्सको परिक्षा विश्वस्तरीय संस्थाहरूबाट गराई अन्तराष्ट्रिय स्तरको प्रमाणपत्र उपलब्ध गराउने गर्दछ । जस्तै:
- वेब डिजाइन र विकास:विद्यार्थीहरूलाई वेबसाइट विकास गर्ने व्यावहारिक सीप प्रदान गरिन्छ।
- ग्राफिक डिजाइन:Adobe Photoshop र Illustrator जस्ता उपकरणहरूको ज्ञान दिइन्छ।
- डिजिटल मार्केटिङ:सामाजिक सञ्जाल र अन्य अनलाइन प्लेटफर्महरूमा मार्केटिङको ज्ञान।
- प्रोग्रामिङ भाषाहरू:Python, Java, र C++ जस्ता प्रोग्रामिङ भाषाहरूको व्यावसायिक उपयोग।
- डाटा साइन्स:डाटा विश्लेषण र भण्डारणको व्यावसायिक ज्ञान।
- अकाउन्टीङ्गः लेखा, बैङ्किङ्ग, आदि सम्बन्धित ब्यवहारीक ज्ञान ।
घ) विद्यार्थीको उपलब्धि:
दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युटका विद्यार्थीहरू नेपालका ठूला आईटी कम्पनीहरूमा मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पनि सफलता हासिल गरिरहेका छन् ।
ङ) सामाजिक उत्तरदायित्व:
संस्थाले ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई छात्रवृत्ति प्रदान गर्दै सूचना प्रविधि पहुँच नपुगेका समुदायमा कम्प्युटर शिक्षाको विस्तारमा योगदान पुर्याएको छ। साथै माइक्रोसफ्ट वल्ड च्याम्पियनसिप सूचना प्रविधि क्षेत्रको सबैभन्दा ठुलो अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगिताको नेपाल आयोजक रहि विद्यार्थीहरुलाई अन्तराष्ट्रिय स्तरको प्रतियोगितामा पनि सहभागीताको अवसर उपलब्ध गराउदै आएको छ ।
नेपालमा कम्प्युटर शिक्षाको चुनौतीहरू र समाधान
नेपालमा सूचना प्रविधि शिक्षाको क्षेत्रमा केही प्रमुख चुनौतीहरू:
क) पूर्वाधारको अभाव: ग्रामीण क्षेत्रमा कम्प्युटर र इन्टरनेटको पहुँचको अभाव ।
ख) दक्ष शिक्षकको कमी: सूचना प्रविधिमा अद्यावधिक ज्ञान भएका प्रशिक्षकहरूको अभाव।
ग) पाठ्यक्रमको अव्यवहारिकता: शैक्षिक पाठ्यक्रमले औद्योगिक आवश्यकता पूर्ति गर्न नसक्नु।
समाधानहरू:
- ग्रामीण क्षेत्रमा कम्प्युटर ल्याब स्थापना गर्ने ।
- तालिममार्फत् शिक्षकहरूलाई अद्यावधिक गराउने ।
- उद्योग र शैक्षिक संस्थाबीच सहकार्य गर्दै व्यवहारिक पाठ्यक्रम निर्माण गर्ने ।
निष्कर्ष
नेपालमा सूचना प्रविधिको विकास र कम्प्युटर शिक्षाको विस्तारले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ। यस विकासलाई थप प्रवर्द्धन गर्न कम्प्युटर इन्स्टिच्युटहरूको भूमिका अझै महत्वपूर्ण रहनेछ। दीप कम्प्युटर ईन्स्टिच्युट जस्ता संस्थाहरूले गुणस्तरीय शिक्षा र व्यावसायिक तालिम प्रदान गरेर देशलाई सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा नयाँ उचाइमा पुर्याउन मद्दत गरेका छन्।
नेपाललाई डिजिटल युगमा प्रतिस्पर्धी बनाउन, सरकार, शैक्षिक संस्था, र निजी क्षेत्रले सहकार्य गरेर सूचना प्रविधिमा आधारभूत शिक्षा र व्यावसायिक सीपको विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
– समिक्षा लामिछाने (लेखक दिप कम्प्युटर इन्ष्ट्रिच्युटको शिक्षक हुनुहुन्छ ।)
